RYDZYNY - BIESAGA
N 51° 36' 25" ● E 19° 22' 38"
Jesteś w południowo-zachodniej części wsi Rydzyny, na pograniczu dawnych Rydzyn Długich oraz osady młyńskiej "Biesaga". Przystanek zlokalizowano w sąsiedztwie skrzyżowania głównej drogi biegnącej z Pawlikowic do Rydzyn oraz drogi gruntowej wiodącej w stronę dawnej osady młyńskiej "Półtalarek", a dalej do Huty Dłutowskiej.
OSADA MŁYŃSKA "BIESAGA"
W zachodniej części Rydzyn, na pograniczu z wsią Pawłówek (dziś gmina Dłutów), przy głównej drodze wiejskiej, nad strumieniem Bychlewka, znajduje się miejsce po dawnej osadzie młyńskiej "Biesaga". Młyn ten wspominano niegdyś jako "młyn Biesaga, korzecznik mały na strudze z błot idącej z Huty wsi Dłutowskiej".
Pierwszą wzmiankę o tym miejscu zawiera regestr aktu erekcyjnego kościoła w Pabianicach (1393) pochodzący z 1482 roku, w którym wspomniano, że "dziesięcina z pewnej roli folwarcznej, położonej na północ od Huty Dłutowskiej pomiędzy lasami, Biesaga zwanej, należy się proboszczowi pabianickiemu". Zbudowany tu młyn wspomniano m.in w 1677 roku, wśród 25 młynów istniejących wówczas na terenie dóbr kapituły krakowskiej (m.in. obok młyna "Półtalarek", również stojącego nad Bychlewką, dziś na terenie Huty Dłutowskiej).
W osadzie młyńskiej "Biesaga" urodzili się m.in. Stanisław Biesaga (1673-ok.1740), NN Biesaga (1703-70), Andrzej "Jędrzej" Biesaga (ok. 1740-86) oraz dzieci tego ostatniego: Tomasz Biesaga (1763-1830), Paweł Biesaga (1770-96), Andrzej Biesaga (1778-1822), Jan Biesaga (1780-ok.1850) oraz Walenty Biesaga (1784-1828).
Z ich drzewa genealogicznego dobitnie wynika, że członkowie młynarskiego rodu Biesagów byli powiązani rodzinnie z przedstawicielami innych rodów młynarskich, m.in. Chachułów, Syryczyńskich, Półtalarków czy Molendów, będących właścicielami okolicznych młynów, a także, że niektórzy z nich dzięki małżeństwom, gospodarzyli również w innych młynach. Młyn "Biesiaga" zaznaczono na mapie Macieja Dębskiego z 1784 roku będącej kopią "Oryginalnej Mappy Geometryczney Hrabstwa Pabianickiego..." wykonanej przez Macieja Teutscha w roku 1750.
Staw w dawnej osadzie młyńskiej "Biesaga"
Młyn "Biesaga" wspomniano również w 1823 r. w składzie klucza pabianickiego dóbr rządowych Ekonomii Pabianice. Jak pisze Baruch - osada młyńska "Biesaga" podobnie jak młyny i osady wieczysto-dzierżawne Charzew, Łaskowice, Młodzieniaszek i Grzywienna, była od 1873 roku własnością pabianickiego przemysłowca Rudolfa Kindlera. W 1881 roku jako "własność prywatna niewłościańska" liczyła 1 budynek mieszkalny, 19 mieszkańców oraz 81 mórg gruntów, w tym 72 morgi ziemi ornej.
Położony jeszcze wśród lasów młyn "Biesaga" zaznaczono również na mapie Pertheesa (1793), a także jako "Biezaga" na mapie Gilly'ego (1802-3), a nieco później jako "Biesoga" (pomiędzy zaznaczonymi już koloniami Pawlikowice i Rydzyny), na kolejnych wydaniach mapy kwatermistrzostwa z 1843 i ok. 1864 roku. Młyn w tym miejscu (bez nazwy), ze stawem i młynówką zaznaczono również na mapie zachodniej Rosji z 1914 roku, a także, wraz z rozbudowanym kompleksem stawów i grobli na niemieckiej "Heereskarte" z grudnia 1944 roku.
Mapa osady młyńskiej "Biesaga" z 1820 roku
Na szczegółowej "Mappie Rozległości Gruntów należących do Młyna Bysaga położonej w Ekonomii Rząd. Pabianice" sporządzonej w 1820 roku (na podstawie wcześniejszej mapy z 1806 roku), odnaleźć można sam młyn, zabudowania gospodarcze, staw z groblą na Bychlewce, "Rolę Młynarską", ogrody, łąki i zarośla olszowe wchodzące w skład osady młyńskiej Biesaga, a także zbliżony do dzisiejszego układ drogowy. Na mapie znajduje się również (zapewne nieco późniejszy) dopisek wskazujący, że lasy na południe od Biesagi były własnością hrabiego [Wacława] Gutakowskiego, (1790-1882), właściciela dóbr ziemskich Dłutów.
Młyn Biesaga na mapie topograficznej z 1914 roku
Osada młyńska Biesaga, podobnie jak inne osady młyńskie czy folwarki (w tym opisana poniżej "Potaźnia"), aż do kresu II Rzeczypospolitej była odrębną jednostką administracyjną. Nie wchodziła, tak jak dzisiaj, w skład wsi Rydzyny. Właścicielami młyna Biesaga formalnie wliczanego do gromady Bychlew (i stojącego nad potokiem Bychlewka) byli J. i A. Preissowie.
Czytaj również:
● Cmentarz z I wojny światowej "na Półtalarku"
W zachodniej części Lasu Rydzyńskiego, oddzielającego tu Rydzyny i Biesagę od terenów innej, dawnej osady młyńskiej "Półtalarek", będących dziś częścią Huty Dłutowskiej, znajduje się niewielki cmentarz z I wojny światowej. Są tu tylko dwa nagrobki, jeden na mogile 7 rosyjskich żołnierzy, drugi zapewne na mogile oficera.
Cmentarz z I wojny światowej "na Półtalarku"
● Dawny folwark "Potaźnia"
W północnej części dzisiejszych Rydzyn, przy drodze do Pabianic (przedłużenie ulicy Rydzyńskiej), u ujścia potoku Bychlewka płynącego od strony Huty Dłutowskiej do Dobrzynki, znajduje się teren dawnego folwarku "Potaźnia". O folwarku tym tak pisał w początkach XX wieku Maksymialian Baruch - "obecnie folwark o pół mili od Pabianic ku południowi". W końcu XVIII stulecia w opisie parafii pabianickiej odnotowano, że za "potazinym majdanem" zaczyna się knieja rydzyńska" oraz wprost - o "fabryce potaziu" (potażu).
Potaż produkowano z popiołu pochodzącego ze spalania drewna i węgla drzewnego, a także przez wypalanie skał o znacznym stężeniu soli potasowych. Stosowano go przy produkcji mydła, szkła, wyrobów ceramicznych, do bielenia tkanin,a w dobrach pabianickich głownie jako nawóz. Często wypalaniem potażu zajmowali się budnicy (vide: Budy Dłutowskie).
Folwark w tym miejscu powstać miał według Barucha w początkach XIX stulecia, jednak zaznaczono go już na mapie "Dóbr y Gruntów Klucza Pabianickiego..." sporządzonej przez Wincentego Odrowąża-Pieniążka w 1796 roku. Nie ma go jeszcze w wykazach folwarków w dobrach kapituły krakowskiej z 1737 i 1750 roku, ale sama fabryka potażu musiała istnieć już w czasach przedrozbiorowych.
Potwierdza to zapis z 1777 roku, kiedy wspominając o dzierżawie tejże "potażowni" odnotowano, że "Suma otrzymanych pieniędzy za potaz i popioły wraz z zapłatą od arendarzy Żydów trzymających Majdan za lat 2 i 6 miesięcy wyniosła 27.182 złp 18 gr, a zapłata 10.245 złp 10 gr".
Folwark i młyn "Potaźnia" na mapie Gilly'ego z 1803 roku
W podobnym celu stawili się: w tym samym roku Błażeł Prokopiński, Włodarz liczący lat Czterdzieści Dwa w Folwarku Potaźnia Zamieszkały" oraz Felicjan Placyk "w Folwarku Potaźnia za Pastucha będący", któremu córka "urodziła się w Domu Folwarcznym", w 1820 roku starozakonny Mojżesz Motanowicz, pachciarz z Potaźni, a w 1838 roku - Kajetan Lipka "Nadleśniczy w Potaźni" oraz Franciszek Łuczyński "Strażnik Leśny na Potaźni zamieszkały".
W 1823 roku wymieniono "Potaźnię", jako jeden z trzech folwarków wchodzących w skład klucza pabianickiego (obok folwarków w Pabianicach i na Młodzieniaszku).
Na Potaźni - jak pokazuje mapa Gilly'ego (1802-3), na strumieniu Bychlewka płynącym od strony Huty Dłutowskiej i tu uchodzącym do Dobrzynki, znajdował się również staw, a przy nim młyn wodny. Młyna tego nie wymienia opis rzek i młynów z 1750 roku noszący nazwę: "Rzeczki do stawów y na młyny Włości Pabianickiej przychodzące y wychodzące z tego Państwa" zamieszczony w aktach kapituły krakowskiej, ani też żadne wcześniejsze źródła.
Młyn ten powstał zatem prawdopodobnie dopiero w czasach zaborów. Działał w ramach folwarku o tej samej nazwie położonego przy starej drodze z Bychlewa do Prawdy. W 1839 roku w aktach parafii pabianickiej wymieniono Łukasza [ Czyryczyńskiego ? ], młynarza z Potaźni.
Folwark "Potaźnia" zaznaczono w kolejnych wydania tzw. mapy kwatermistrzostwa (ok. 1843 i 1864; z zaznaczoną obok leśniczówką), a także na mapie Reymanna (z młynem i stawem na dopływie Dobrzynki) oraz mapie zachodniej Rosji z 1914 roku (już bez młyna i leśniczówki).
Folwark Potaźnia na mapie topograficznej z 1914 roku
W 1881 roku folwark Potaźnia (na terenie gminy Widzew i powiatu łaskiego) liczył 1 budynek mieszkalny, 10 mieszkańców i 52 morgi powierzchni, w tym 32 morgi ziemi ornej, w latach 1899-1900 odnotowano tu 1 budynek mieszkalny i 3 gospodarcze, 12 mieszkańców oraz 203 morgi ziemi ornej i 3 morgi nieużytków.
W latach międzywojennych właścicielem (lub dzierżawcą) folwarku był Franciszek Dzwonnik. Potaźnia, podobnie jak inne folwarki czy osady młyńskie, aż do kresu II Rzeczypospolitej była odrębną jednostką administracyjną. Nie wchodziła, tak jak dzisiaj, w skład wsi Rydzyny, której dziś jest częścią.
Kolejny przystanek:
4. PAWLIKOWICE
N 51° 36' 08" ● E 19° 20' 22"
Opracowanie: Piotr Sölle
Współpraca: Grzegorz Jagusiak
Zdjęcia: Piotr Sölle, Mariusz Rzepkowski
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903;
● Fijałek J., ks., Pabianice i włość pabianicka w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Łódź 1952;
● Gazeta Warszawska 1823 nr 68;
● Łódzki Dziennik Wojewódzki, 1935, nr 28
oraz
● Akta Parafii św. Mateusza w Pabianicach 1817/68, 1819/89, 1819/99, 1819/135, 1820/129, 1838/104, 1838/174 i 1839/35
Mapy:
● Mappa Rozległości Gruntów należących do Młyna Bysaga położonego w Ekonomii Rządowej Pabianice, podług Mappy sporządzonej przez Geometrę Knoblauch w M-cu Maia 1806 R-u, okopiowana z oznaczeniem odmian zaszłych które na nowo wymierzono w roku 1820 przez Geometra W. Bergemann (ze zbiorów AGAD, sygn. 402-352-5)